هزاران سال است كه آدميان با نيرو های كهربايی و آهن ربايی آشنايی دارند و به زبان
دقيق تر به آروين با اين نيروها سر و كار داشته اند.
ويژگی های نيروی كهربايی را برای
نمونه در آذرخش، مالش پوست گربه با كهربا و جز اين به تجربه دريافتند. نام های چون
الكتريسيته، الكتروتكنيك،... همه در واژه كهن يونانی "الكترون" به چم كهربا ريشه دارند.
آنان همچنين به نيروی ديگری پی بردند كه در پيرامون ماست و
به جسم های ويژه ای اثر می كند. سخن از نيروی آهن ربايی ست كه آنرا نيز هزاران سال است
می شناسيم. پيشينيان ما پی بردند كه در زمين نيروی ويژه ای، گشتاوری به عقربه
آهنی وارد می كند. چينی ها نزديك به 1700 سال پيش، با اين ويژگی آشناه بوده و از قطب نما
بهره می بردند. در فرهنگ فارسی، محمد عوفی نويسنده سده شش و هفت هجری حكايت زير
را تعريف می كند:
خاصيت مغناطيس
آورده اند كه در آن وقت كه سلطان محمود، رحمهّ الله عَليه، به غزو ِ سومنات
رفت و آن ديار كفر به سُمّ مراكب بادپای خراب گردانيد. و آن بتخانه ها را
بسوخت، گويند در سومنات بتخانه ای ديد كه بتی معلّق در ميان هوا ايستاده
بی علاقه (1) و عِمادی. سلطان، چون آن را بديد متعجّب شد، گفت: "اين از عجايب
و نوادر اشياء است، و اين قوم بدين سبب گمراه شده اند." پس علما و حكما را
طلب كرد، و سرّ اين معنی از ايشان بازخواست. گفتند كه "پادشاه در دولت باقی
باد، اين سهل است. حكمای هند طلسمی كرده اند، و همان آن است كه چهار
ديوار بتخانه را از سنگ مغناطيس كرده اند و سقف آن هم از آن است، و اين بت
آهنين است، و چون هر چهار طرف تجاذب ِ طبيعت ِ مغناطيس مر اين بت آهنين را
برابر است، به سبب جذب آن، در هوا معلّق ايستاده و اگر پادشاه خواهد تا صدق
اين معنی روشن شود، بفرمايد تا يك ديوار بتخانه فرو آرند، و دور كنند."
چندانكه (2) ديوار آن فرو افتاد، تَمويه(3) و تزوير ايشان باطل شد.
جوامع الحكايات و لوامع الروايات
سديدالدين محمد عوفی
به كوشش: جعفر شعار
------------------
1) بی علاقه: بدون بند و زنجير
2) چندانكه: همينكه
3)تَمويه: باطل و دروغی را به صورت حق و راست جلوه دادن، امری را بر خلاف حقيقت
نشان دادن، نيرنگ ساختن
تا سال 1819 سخنی از وابستگی اين دو نيرو به هم در جايی نبود تا آنكه هانس كريستيان اُرستد
فيزيك دان دانماركی در آزمايشی به اين وابستگی پی برد. پی ير روسو در كتاب تاريخ علوم (برگردان
حسن صفاری) می نويسد:
" ... اين حادثه در زمستان 1819-1820 به وقوع پيوست. اورستد مشغول تدريس بود
و پيل الكتريكی را به شنوندگان خود نشان می داد هنگامی كه دو قطب پيل را به
وسيله سيمی به هم متصل كرد ملاحظه نمود كه عبور جريان درست مصادف با هنگامی
است كه عقربهء قطب نمای واقع در زير سيم انحراف پيدا می كند.
اين موضوع موجب حيرت او گرديد زيرا تا آن هنگام درباره روابط الكتريسته با مغناطيس
حتی حدسی هم زده نشده بود. دانشمند مزبور بلافاصله دست به كار شد اكتشافات خود را طی
مقاله ای كه در 21 ژوئيه 1820 به زبان لاتين نوشت، انتشار داد و نتيجهء آن افتخارات بزرگی
بود كه الحق لياقت آن را داشت شاه وی را مشاور دولتی و صاحب عناوين بسيار كرد و جامعهء
پادشاهی مدال بزرگ خود را به او تخصيص داد اما شايد بزرگترين پاداشش اين بود كه
اكتشافات وی در دست آمپر ، آراگو و فارادی به ابهت و عظمت بی مانندی رسيد و چون
تا 9 مارس 1851 حيات داشت اولين فتوحات الكتروتكنيك را نيز ملاحظه كرد."
بدون اين وابستگی برپا كردن همچندی های ماكسول ناممكن است، بدون دانستن و
بكار گيری اين وابستگی، تصور جهان امروز ناممكن ست.
همه ما امروزه اين آزمايش ساده اُرستد را در دبيرستان انجام می دهيم.
آيا به ارزش كار او هم آگاهيم؟
امروز 14 اوت زاد روز اُرستد می باشد.
او در اين روز در سال 1777 در آبخست (جزيره) رودكُبينگ (Rudkøbing ) دانمارك چشم به جهان
گشود و در 9 مارس 1851در كپنهاگ مُرد.
خروش
