ابوریحان بیرونی خوارزمی:
دانشمندی با اندیشه ی سده ی بیستمی در یک هزار سال پیش
(انگاره ی جنبش پاره های پوسته ی جامد زمین و ایستا نبودن برها)
بعد از این نور به آفاق دهم از دل خویش
که به خورشید رسیدیم و غبار آخر شد
جایگاه گذشته ی ایرانیان در دانش و فرهنگ، نزد بیگانگان(1) و نیز شوربختانه نزد ما ایرانیان شناخته شده نیست.که به خورشید رسیدیم و غبار آخر شد
برخی از بیگانگان پژوهشهای ژرف انجام شده ی اندیشمندان ایرانی را که پس از هجوم تازیان به زبان تازی نگاشته
شده، جزو دانش و تمدن تازیان قرار داده اند. برای نمونه، گروهی نیز پا فراتر گذاشته و گفته و نوشته اند که پورسینا،
ایرانی نبوده، دانشمند بزرگ تازی(2) و یا ترک(3) است. گروه سوم با فراموش کردن شاید عمدی تاریخ دانش و تمدن
کهن آسیا، بویژه ایرانزمین، یونان اروپایی دوره ی کلاسیک و سپس اروپا و آمریکا را جایگاه زایش دانش، فرهنگ و تمدن
جهانیان پنداشته و یا خواسته اند که چنین بپندارند. بدبختانه بیشتر ما ایرانیان نیز به گذشته و حال فرهنگی، دانشی
و تاریخی خود آگاه نیستیم و به درستی نمی دانیم که با چه پیشینه ی فرهنگی-دانشی در کجای تاریخ و جغرافیا
ایستاده ایم، و به کجا خواهیم رفت. خویشکاری ما ایرانیان در گاه نخست، شناخت کوششهای نیکان خود و نشان دادن
سهم این کوششهای ایرانی در شکوفایی تاریخ دانش و فرهنگ و تمدن کنونی جهانی است.
یاد آوری می کنم که پی آمد این نوشتار (واین گونه نوشتارها) نادیده انگاشتن کوششها، آگاهیها، و پیشرفتهای دنیای
باختران نیست. بلکه هدف بازشناختن ارزشهای گذشته و نشان دادن سهم ایرانیان کهن در پیشرفت دانش زمین جهان(4) است.
استاد ابوریحان بیرونی خوارزمی(5) (362 – 440 ه.ق./ 973 – 1048م.) در کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات
المساکن. اندازه گیری پایانهای جایها برای درست کردن مسافتهای جایگاهها، برگردان احمد آرام، انتشارات دانشگاه تهران،
1352، پس از گفتگو درباره ی گوی زمین، ثابت نمود کرویت آن و چگونگی اندازه گیری مساحت، پیرامون و قطر گوی زمین،
با شگفتی فراوان، در رویه های 19،33 و 34 این نوشتار در باره ی "جابجا شدگی پاره های پوسته ی جامد زمین و ایستا نبودن برها" و چند پیام دانشی دیگر چنین نوشته است:
... چه، هنگامی که پاره هایی از زمین از جایی به جای دیگر منتقل می شود،
سنگینی آن نیز جابجا می شود و میان سنگینی سوهای مختلف زمین تفاوت
پدید می آید (رویه ی 19).
... و به همین جهت است که دوری سرزمینها از مرکز زمین با گذشت زمان بر
یک اندازه نمی ماند، و چون برآمدگی زمین در جایی زیاد شود و اطراف خود را
پر کند، آبها کم می شود و آبادانی دشواری پیدا می کند، پس مردمان از آنجا
به جای دیگر کوچ میکنند، و این ویرانی را به پیری زمین نسبت می دهند و آباد
شدن ویرانی را به بالیدن و جوانی منسوب می کنند، و چنین است که گرمسیرها
سردسیر می شود و سردسیرها گرمسیر... (رویه ی 19)
... پیش از این، از حال زمین و جابجا شدن پاره هایی بر سطح آن، و در نتیجه ی
آن جابجا شدن پاره های میانین به سبب آن، و لزوم حرکات کلی زمین بر این جهت
سخن گفتیم که بر اثر تغییر پیدا کردن فاصله ها از مرکز کلی، طبیعت و آب و هوای
نواحی تغییر می پذیرد. اکنون می گویم این حرکت هرچنر اتفاقی و بیقاعده و در
زمان اندک، اندک باشد، ممکن است بر امتداد قطرهای کلی بتدریج صورت پذیرد،
یا به مرکز اتفاق افتد، یا ترکیبی از هر دو حرکت باشد، و سوی آن به طرف هر یک
از جهات چهارگانه یا میانه ی آنها باشد، و نیز ممکن است این حرکت ناگهانی و با
پیدایش سبب آن که انتقال یکباره ی سنگینیها از جایی به جای دیگر است صورت
پذیرد. و این حرکت ممکن است در مبادی علم هیات، همچون میل(6) خورشید، خلل
وارد کند، هر چند مقدار آن بر آسمان به اندازه بماند، و برای پی بردن به این خلل باید
دو ارتفاع خورشید را در دو انقلاب (7)اندازه بگیرند، چه اگر در نتیجه ی این حرکت، کاهش
یا افزایشی در ارتفاع پیدا شود و آن حرکت در میان دو انقلاب رصد شده اتفاق افتد، میل
کلی(8) را افزایش می دهد یا از آن می کاهد.
ولی رصدهای مکرر نشان داده است که چنین خللی پیش نمی آید. و اما عرضهای(9) شهرها
ممکن استبا این حرکت تغییر محسوس پیدا کند، بلکه ممکن است در نتیجه ی آن اختلاف
جهت حاصل شود یا حرکت به حدی برسد که مایه ی ویرانی باشد، و به همین جهت لازم
است که پیوسته عرض را در نظر داشته باشند و اندازه ی آن را بیازمایند و بسا باشد که
این تغییر در اختلاف تاثیر کند، هرچند مقدار ان اندک باشد... (رویه های 33و 34).
در این نوشتار کوشش کرده ایم با افزودن هرچه پی نوشت بیشتر، نوشتار استاد بیرونی خوارزمی را برای
خواننده ی امروزی ناآشنا با دانش زمین و اسمان، ساده نموده، و ازاین رهگذر، بزرگی اندیشه و بینش وی
را (که در چند خط بالا چکیده شده) بازگو نماییم تا بتوانیم بینش و دانش 950 ساله ی ایرانی را با دانش کنونی
دنیای پیشرفته بسنجیم. از آنجا که بیرونی در چند خط بالا، از چند انگاره برای نخستین بار در گوی زمین گفتگو
نموده است، پیامهای وی را در چند شماره ی زیر بررسی می کنیم:
1- نخستین و ژرفترین پیام این انگاره ی بزرگ و شگفت بیرونی، اشاره ی روشن به ((جابجاشدگی پاره هایی از پوسته ی
جامد زمین، ایستا نبودن برها، و در نتیجه تغییر مختصات جغرافیایی(10) شهرها)) است، که با اندازه گیری های زیاد زمین
پیمایی (نقشه برداری)، مهندسی و نجوم، به آن دست یافته و نخستین انگاره در این زمینه در اندیشه ی وی پرداخته و برای
نخستین بار در جهان به نوشتار کشیده شده است. برای پی بردن به بزرگی این کشف و رسیدن به دید ژرف بیرونی باید یادآوری
نمایم که انگاره ی بیرونی برای مدت دست کم نهصد سال به فراموشی سپرده شد تا اینکه در دهه ی 1960 در اروپا و آمریکا همین انگاره، به نام "انگاره ی زمین ساخت برگه ای(11)"، دگرگونی ژرفی در دانش زمین بوجود آورد، و درست بودن اندیشه های والای
بیرونی ثابت شد.
شوربختانه در هیچ نوشتار دانشی اروپایی، آمریکایی و یا ایرانی در این زمینه ی تخصصی، نام و یادی از بیرونی دیده نمی شود.
شاید بدین علت که کسی دیده های بیرونی در این زمینه را به جهانیان نشناسانده است. ایرانیان نیز به سبب پسرفت اجتماعی، فرهنگی، دانشی و سیاسی نه تنها خود نتوانستند به گسترش بیشتر انگاره ی بزرگ بیرونی بپردازند، بلکه بیشتر آنان هیچ گونه
بینش یا آگاهی از پیامهای درون این نوشتار کوتاه، ولی سترگ، ندارند. ده سده به درازا کشید تا جهان پیشرفته ی باختر، بدون
آگاهی از انگاره ی بیرونی، پس از پژوهشهای گسترده ی زمین فیزیکی(12)، زمین شناسی(13)، و لرزه شناسی زمین لرزه ها(14)، دریافت که پوسته ی جامد زمین از پاره های ( برگه ها در انگاره ی زمین ساخت برگه ای) (11) در جنبش و حرکت ساخته شده، و این پاره ها ایستا و پایدار نیستند. دید ژف بیرونی در این زمینه بسیار شگفت و گویای نبوغ، بینش و دانش بالای وی است.
یادآوری می کنم که پایه ها و ریشه های چنین بینشی در نیاکان بیرونی وجود داشته و وی دانش نیاکان گذشته ی خود را با
اندازه گیری و محاسبه ثابت نموده است. برای نمونه در بررسی افسانه های کهن به یادگار مانده در نوشتارهای باستان ایرانزمین،
به گونه ای ساده، اشاره ای به این انگاره شده است. در ادبیات پهلوی (پارسی میانه) آمده است که در آغاز هزاره ی هفتم، پس از تازش اهریمن بر زمین و آسمان، ایزدی به نام تیشتر(15) با جام ابر، از آبهایی که در آغاز آفریده شده بود، آب برداشت. باد، آب را به
آسمان برد و زمین ببارانبد. در پی این باران بزرگ، زمین نمناک شد و به هفت پاره بگسست. (16)
در این باره در بخش ((به مقابله ایستادن با آن پلیدی که اهریمن بر آفریدگان هرمزد برد)) از گزیده های زاداسپرم(17) چنین آمده است:
این نیز پیداست که پس از باران بزرگ به آغاز آفرینش بود، و بمالاندن باد آب را به دریا، زمین به
شش پاره بگسست و پاره ای بر زبر ایشان، آنگونه که زمین پس از باران، تنها به باد جای جای
دریده شد. پاره ای همچند نیمه ی همه ی زمین از میان گسست و دیگری که اندر پیرامون بود،
به شش پاره بگسست، هم اندازه(16) (تاکید از نویسنده ی مقاله است).
همان سان که دیده می شود از گذشته های بسیار دور (دست کم نزدیک به 4000 سال پیش)، ((گسستن و چند پاره شدن
و در نتیجه جنبش پاره های پوسته ی جامد زمین)) از آگاهیها و آموزه های ایرانیان باستان بوده است. در این انگاره ی باستانی،
"باد" یعنی ((هوای کارمایه (انرژی) دار)) که یکی از آخشیجهای سپندینه ی چهارگانه ی ایرانی است، سبب دریدن، شکافتن، و گسستن پوسته ی جامد زمین شده است. کارکرد "هوای کارمایه دار" یعنی "باد" در بررسی "انگاره ی باد زندانی در زمین و رویداد
زمین لرزه" را در نوشتار گذشته ی خود بررسی نموده ام(19). بدین ترتیب دیده می شود که در آگاهیهای کهن و باستانی ایرانزمین، آخشیج ((باد))، گهگاهی در جامه ی "تنش" (20)سده ی بیستم، سبب دگرگونیهایی در رو و زیر زمین می شود.
2- افزودن بر معرفی پایه های بنیادی انگاره ی زمین ساخت برگه ای(11) که در بند (1) بررسی شد، بیرونی به پایه های بنیادی
انگاره ی دیگری نیز اشاره می کند که بعدها در دنیای پیشرفته ی باختران، به نام های "هم ایستادی"(22) و "کوهزایی"(23) معرفی
شده است.
این نکته با جمله های:
• ((تغییر در سنگینی سوهای مختلف زمین))،
• ((تغییر در دوره های (فاصله ی) سرزمینها از مرکز زمین با گذشت زمان))،
• ((افزایش برآمدگی زمین))،
• ((ژرف شدن دره ها))،
• ((افت آبهای زیرزمینی و چشمه ها))، و
• ((دشواری آبادانی))
در نوشتار یاد شده ی بیرونی به روشنی بازگو شده اند.
امروزه دانش زمین شناسی، بویژه رشته ی زمین ساخت جوان کاری(24)، ثابت کرده است که "برخاستگی(25) زمین"، ویا به
گفته ی بیرونی "برآمدگی و برآمدن زمین" سبب می شود که آبراهه ها ودره ها بسبب تغییر تهتراز(26) خود مجبور به کندن بیشتر سنگهای بستر خود شده و در نتیجه آبراهه ها و دره ها ژرفتر می شوند. زیباترین نمونه ی این فرایند، در آبراهه ها و دره های ژرف
رشته کوههای زاگرس در جنوب و جنوب باختری ایران دیده می شود. با بالیدن زمین، سفره های آبهای زیرزمینی نیز افت پیدا
می کنند و در نتیجه چشمه ها تغییر جا می دهند و بدین ترتیب در درازنای زیاد، دگرگونیهایی در پژوهشهای باستان شناسی
ایرانزمین پرداخت. گفتار و نوشتار دراین زمینه در دهه ی پایانی سده ی بیستم کاری بسیار ساده است، ولی نوشتن این نکته ها
در 950 سال پیش، نشان دهنده ی بینش و دانش ژرف و والای بیرونی خوارزمی است.
3- سومین پیام شگفت انگیز یاد شده، اشاره ی روشن به "دگرگونیهای آب و هوایی" است که بسبب جنبش پاره های زمین و
برآمدن و فرورفتن آنها (جنبشهای افقی و شاغولی پوسته ی جامد زمین) روی می دهد. به علت دور و نزدیک شدن "برگه ها"
( "پاره های در جنبش پوسته ی جامد زمین" ) از قطب و استوای گوی زمین، ویا گذر آنها از استوا، آب و هوای هر نقطه
در درازنای زیاد تغییر می کند. این نکته در ((انگاره ی زمین ساخت برگه ای)) به روشنی پیش بینی شده، و بررسی رسوبات
و سنگهای کهن زمین، رویداد این دگرگونیها را نشان داده است. برای نمونه، کشف رسوبات پهنه های گرم گذشته در قطب
امروزین(27) زمین، ویا وجود سنگهای مانده از یخچالهای کهن در پهنه های گرم امروزین، دگرگونیهای یاد شده بوسیله ی نوشتار 950
ساله ی بیرونی را ثابت می کند.
4- چهارمین پیام این نوشتار، یادآوری این نکته است که جنبشهای افقی و شاغولی پاره های در جنبش پوسته ی جامد زمین
(برگه ها) یا:
الف: به ((کندی و اندک اندک صورت می گیرد)) که باید با اندازه گیری به ان دست یافت؛ و یا
ب: ممکن است این جنبشها و دگرگونیها به ((ناگهانی)) روی دهد، که اشاره ی درستی به رویداد ((زمین لرزه)) (آنی از جنبش
کوهزایی) (23) است و همان سان که در پی نوشت 11 یاد شد، 95% لرزه خیزی گوی زمین در مرز برخورد برگه ها (پاره های
در جنبش پوسته ی زمین) روی میدهد. بررسیها و اندازه گیریهای زمین ساخت برگه ای(11) نشان داده است که جنبش برگه ی
عربستان نسبت به برگه ی ایرانزمین، نزدیک به پنج سانتی متر در سال است(28). بیرونی پیشنهاد می کند که باید پیوسته به
اندازه گیری درست مختصات جغرافیایی(10) شهرها (هرنقطه بر روی زمین) پرداخت.
5- بیرونی پس از اندازه گیریهای روی زمین (زمین پیمایی(29) و مساحی) و رصد اختران و باختران، پیام دانشی دیگری را در نوشتار
خود آورده است و آن این که، جنبش های افقی و شاغولی پاره های در جنبش پوسته ی جامد زمین (برگه ها در انگاره ی کنونی
زمین ساخت برگه ای) (11) را بهتر می توان در مقیاس فراتری با رصد اختران اندازه گیری نمود. کاری که امروزه با دستیابی به
فنور زی ماهواره ها، به آن پرداخته اند، و برای نمونه تغییرات مختصات جغرافیایی کرانه های خاوری (نسبت به اروپا و آفریقا) و
باختری (نسبت به آسیای خاوری) آمریکا در سه جهت فضایی در چهارچوب زمین ساخت برگه ای، و با استفاده از دستگاههای
بسیار دقیق و پیشرفته موجود در ماهواره ها، و از فرازای بسیار بالا، به دقت اندازه گیری می شود.
16 بهمن ماه 1369 خورشیدی
سندیه گو، کالیفرنیا
سندیه گو، کالیفرنیا
....................................................................................................................................................
پی نوشتها:
1- برای نمونه در کتاب تاریخ علم کمبریج نوشته ی کالین رنان، هیچ گونه اشاره ای به دانش، فرهنگ و تمدن ایرانزمین نشده است.
نگاه کنید به:
رتان، ک.ا.، 1366- تاریخ علم کمبریج- ترجمه ی حس افشار، نشر مرکز 112، 750 رویه.
Ronan C.A.1989 – The Cambridge Illustrated History of the World's Science. Cambridge University Press.
2- برای نمونه در رویه ی 15 کتاب The Earth before Man چاپ Marshell Cavendish Book بسال 1969 لندن، در تعریف از انگاره ی پور سینا (Avicenna)، وی را فیلسوف و دانشمند تازی (!) نموده اند.
3- در سال 1315 خورشیدی/ 1937 میلادی در برنامه ی بزرگداشت 900 سالگی در گذشت پورسینا، دولت ترکیه، وی را دانشمند بزرگ ترک (!) معرفی کرده و کتابی به نام " در باره ی زندگی و آثار فیلسوف و استاد بزرگ طب ترک، ابن سینا"
به چاب رساند. نگاه کنید به: نفیسی، س.، 1359- زندگی و کار و اندیشه و روزگار پورسینا، انتشارات دانش، 270 رویه، تهران؛
جنیدی، ف.، 1360- کارنامه ی ابن سینا: بمناسبت آغاز هزاره ی دوم زندگی بوعلی. بنیاد نیشابور5، 111 رویه، تهران.
4- دانش زمینEarth Science_
5- ابوریحان محمد بن احمد بیرونی خوارزمی بهنگام مرگ در سن 77 سالگی، بیش از 150 نوشتار از خود بیادگار گذاشت.
ازاین شمار، 70 نوشتار در ستاره شناسی و گاهشماری، 20 نوشتار در ریاضی، و 18 نوشتار در ادبیات بود. شوربختانه تنها
27 اثر از 150 نوشتار این بزرگمرد برای ما به یادگار مانده است. مهمترین کتابهای استاد عبارتند از: آثارالباقیه، التفهیم لاواثل
صناعه التنجهم، تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن و المقالید، قانون مسعودی، و ...
6- میل (declination): زاویه ی میان یک شی آسمانی در آسمان و استوای آسمانی (معدل النهار: ادامه ی استوای زمین که کریه س آسمانی را می برد) برحسب درجه.
7- دو انقلاب (solstice): هدف انقلاب تابستانی و زمستانی است. انقلاب تابستانی (summer solstice) نقطه ای در کره ی آسمانی است که خورشید در آن بیشینه فاصله را از قطب جنوب آسمانی در روز نخست تیرماه دارد ( قطب آسمانی محل تقاطع
امتداد آسه ی زمین با کره ی آسمان است. در نتیجه قطب شمال آسمانی نقطه ای است که آسه ی زمین هم راستای قطب شمال زمین، آسمان را در نزدیکی ستاره ی قطبی می شکافد). انقلاب زمستانی (winter solstice) نقطه ای در کره ی آسمانی است
که خورشید در آن بیشینه ی فاصله را از قطب شمال آسمانی در روز نخست دی ماه دارد.
8- میل کلی (میل بزرگ یا اعظم): زاویه ی میان رویه ی استوا با رویه ی دایره ی پهنه ی برجها (منطقه البروج) را گویند که نشانگر میزان تمایل آسه ی حرکت زمین از مدار استوایی است.
پهنه ی برجها (منطقه البروج zodiac) نواری از کره ی آسمانی با پهنای 17 درجه که صورفلکی منطقه البروج در طی آن دیده
می شوند و دایره ی برجها (دایره ی البروج) در مرکز این نوار است. دایره برجها (دایره البروج ecliptic: مسیر ظاهری سالیانه ی
خورشید را از میان ستارگان در کره ی آسمانی است).
9- عرض. هدف عرض جغرافیایی (latitude) است و آن فاصله ی زاویه ای هر نقطه از استوا به سمت شمال یا جنوب برحسب
درجه است (و یا زاویه ای که هر نقطه روی زمین در مرکز زمین با استوا می سازد). هر نقطه در روی زمین بوسیله ی طول و عرض جغرافیایی و فرازای آن مشخص می شود. طول جغرافیایی: فاصله ی زاویه ی هر نقطه از نیمروزان (نصف النهار longitude) پایه به سمت خاور یا باختر است (در سال 1884 نیمروزان گرینویچ ، طول جغرافیایی صفر انتخاب شد).
10- مختصات جغرافیایی ( geographical coordinates): هدف طول و عرض و فرازای هر نقطه بر روی زمین است.
نگاه کنید به پی نوشت 9 برای طول و عرض جغرافیایی.
11- انگاره ی زمین ساخت برگه ای (Plate Teclonics): انگاره ای است که در دهه ی 1960 برای نخستین بار پس از بررسیهای
ژرف زمین فیزیکی (geophysics: دانش فیزیکی گوی زمین) ، زمین ساختی (tectonics: دانش بررسی دگرریختیها- deformation- سنگها و جنبشهای پوسته ی جامد زمین با گسلش- faulting- و چین خوردگی- folding) و لرزه شناسی زمین لرزه ها earthquake seismology برای روشن کردن چگونگی زایش کوهها، دگرریختی پوسته ی جامد زمین، و فرگشت (evolution) گوی زمین معرفی و به اثبات رسید و دگدگونی بزرگی در دانش زمین و کاوش گوهرها ی آن بوجود آورد
(نگاه کنید به: .1966 .1965 J.T.Wilson 1968 al et Jackson 1969. al et Bullard 1968. 1967. ) با وجود این که
این انگاره در سال 1965 معرفی شد، ولی آلفرد وگینر (Alfred Lothar Wegener) در سال 1915 برای نخستین بار در آلمان
پس از دیدن شباهت کرانه ی باختری آفریقا با کرانه ی خاوری آمریکای جنوبی ، اعلام نمود که این دو بر، در زمانی دور به هم
چسبیده بوده و سپس از هم جدا و کم کم از یکدیگر دور شده اند. بدین ترتیب انگاره ی رانش برها (Continental drift) پایه گذاری
شد که یکی از ابزارهای انگاره ی زمین ساخت برگه ای شد.
بر پایه ی انگاره ی زمین ساخت برگه ای، سنگ کره ی گوی زمین (lithosphere: شامل پوسته ی جامد زمین. Crusy .و
گوشته ی بالایی-upper mantle- با بیشینه ی 100 کیلومتر) به برگه های (plates: پایه ی گفته ی درست بیرونی، پاره هایی
از پوسته ی جامد زمین) گوناگونی تقسیم شده که بر روی گوشته ی گداخته ی زمین (mantle) شناور بوده و این برگه ها نسبت
به یکدیگر در حال جنبشو حرکت به سه راه زیر می باشد. در این صورت هر نقطه در روی گوی زمین در سه جهت فضایی،
دارای مختصات گوناگونی در زمانهای گوناگون زمین شناسی می باشد. مرز برگه ها در روی گوی زمین شبکه ی به هم پیوسته ای
را می سازند که در راستای آنها 95% لرزه خیزی گوی زمین روی می دهد. بدین ترتیب زمین ساخت برگه ای، گویای دگرریختهای آنی جنبش در مقیاس بزرگ سنگ کره ی گوی زمین است.
الف- جنبشهای کششی (divergent، constructive or extensional) که دو برگه نسبت به یکدیگر از هم دور می شوند. مانند دو برگه ای که در آسه ی (axes) میانی اقیانوس اطلس از هم دور می شوند. 21% مرز برگه های گوی زمین از این گونه است.
ب- جنبشهای فشاری (convergent or destructive ،compressional): که دو برگه به هم فشار وارد می آورند.
چنانکه دو برگه و یا یکی از برگه ها از جنبش پوسته ی اقیانوسی (oceanic erust) باشد، یکی از برگه های اقیانوسی به زیر دیگری فرو می رود (فرورانش- subduction)، و در برگه ی قاره ای ممکن است کوه زاده شود (چون کوههای مکران در جنوب ایران و یا کوههای باختر آمریکا). در حالی که در برگه ی قاره ای (continental) باشد، فشار وارده بر هم، سبب زایش کوه گردد
(چون فلات ایرانزمین، آلپ و هیمالیا). 5/20 مرز برگه های گوی زمین از این گونه است.
پ- جنبشهای راستالغزی (conservative or transform ،strike slip): که برگه ها در کنار یکدیگر می لغزند (مانند پهنه ی
گسله ی سن آندریاس- SanAndreas در کالیفرنیا). 14% مرز برگه های گوی زمین از این گونه است (5/44% مانده، دارای
جنبش مایل- ترکیبی از دو جنبش- می باشد).
12- زمین فیزیک (geophysics): دانش فیزیک زمین.
13- زمین شناختی (geologic): وابسته به دانش زمین_geology
14- لرزه شناسی زمین لرزه هاearthquake seismology_
15- تیشتر (تشتر یا تیشترا- Theshtira): ایزد تندر و آذرخش و ابرهای سیاه باران زا در ایران باستان که در جنگ با دیو گجسته ی
خشکی به نام "اپ اوشه" (اپوش- Apaosha) با پاره کردن ابرها، باران می ساخت.
16- بهار، مرداد، 1362- پژوهشی در اساطیر ایران، پاره ی نخست، متنها و یادداشتها. انتشارات توس، 86،26 رویه.
17- گزیده های زاداسپرم (Zadesparam): کتابی است که در آن از سه دوره ی بنیادی فرگشت جهان مزدیسنایی، آفرینش، یورش
نیروهای بدی، الهام دین و رویدادهای پس از مرگ، سرنوشت فردی روان انسانی پس از مردن و رستاخیز، در پایان جهان گفتگو
می شود. نگاه کنید به: موله، م. 1363- ایران باستان. برگردان ژاله ی آموزگار انتشارات توس، 124 رویه؛ راشد محصل، م.، ت.،
1366- گزیده های زارسپرم. موسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 162 رویه.
18- چهار آخشیج سپندینه ی آتش، آب، باد (هوا) و خاک (زمین). از باورهای دست کم دوره ی مهر پرستی (ایزد میترا) یعنی زمانی است که انسان در فلات ایرانزمین در دوره ی شکار ورزی (پیش از آغاز دوره ی کشاورزی، دست کم نزدیک 6000 سال پیش به
نظر فریدون جنیدی) بسر می برده است.
19- بربریان، م. (مانوگیان)، 1369- "انگاره ی باد زندانی، یونانی است یا ایرانی؟"، کهنترین انگاره ی چگونگی رویداد زمین لرزه
و گسلش در گوی زمین. مجله ی ایران شناسی، مریلند، آمریکا، سال 2، شماره ی 4، رویه های 834 تا 845.
20- تنش_stress
21- در روزهایی که در باره ی چگونگی نوشتن این نوشتار می اندیشیدم و از اندیشه ی بیرونی در شگفت بودم، به هنگام پیاده روی
در پارک کرانه ای Mission Bay سندیه گو، آمریکا، به تابلویی در کنار باریکه ی پیاده روی باریک برخوردم به این نوشته که:
((در این جایگاه 52 درخت خرما به یاد بود 52 آمریکایی که نزد ایرانیان از 4 نوامبر 1979 تا 20 ژانویه 1981 به گروگان گرفته شده بودند، کاشته شده است)). دیدم که نواده های ابرمردان تاریخ دانش و فرهنگ ادب به چه راهی کشانده شده اند و گروگان گیری
و گروگان گیریها و سپس جنگ بیهوده ی هشت ساله با عراق چه چهره ای از ما ایرانیان بر اندیشه ی مردم عادی آمریکایی، که
هرروز از کنار این نوشته می گذرند کشیده است.
22- هم ایستادی (isostasy): انگاره ی تعادل قطعه های شناور سنگ کره (lithosphere) در داخل سست کره (asthenosphere): کره ی زیر سنگ کره که بخش بالایی گوشته ی زمین – upper mantle- را می سازد. سنگها در سست کره
خمیره ای بوده و در نتیجه ی پدیده ی هم ایستادی قطعه های سنگ کره در سست کره انجام می شود.
23- کوهزایی (orogeny): فرایند زمین ساختی زایش، بالیدن و رویش کوهها بوسیله ی چین خوردگی (folding)، گسلش (faulting) و برخاستگی (uplift)، که برای نخستین بار در دنیای باختران بوسیله ی Boune (1874) وGilbert (1890)
عنوان شد. زمین لرزه ی (بومهن- earthquake) آنی از جنبش سترگ کوهزایی (رستن کوهها از زمین) است که در اثر آزاد
شدن ناگهانی کارمایه ی الاستیکی (elastic) انباشته شده در سنگهای پوسته ی جامد زمین روی میدهد.
24- زمین ساخت جوان و کاری neo-tectonics ،active_
25- برخاستگی (uplift): بالیدن و برخاستن آهسته ی بخشهایی از پوسته ی جامد زمین، همانند رستن گیاهان، که در اثر جنبشهای
زمین ساختی (چین خوردگی و گسلش) صورت می گیرد.
26- تهتراز (base level): رویه ی فرخی تعادلی در زیر رودخانه ها که پایین تر از آن رویه، رودخانه عمل فرسایش (erosion)
و تخریب (کندن زمین) را انجام نمی دهد.
27- نگاه کنید به:
Berberian M. and King G.C.P. 1981 – Towards a pale geography and tectonic evolution of Iran. Can. J. Earth. Sci. 18(2) 210-265.
1983 – Continental deformation in the Iranian plateau (Contribution to the seismotectonics of Iran- part IV). Geol. Surv. Iran 52 625 p (in English).
28- نگاه منید به رویه های 35 نوشتار زیر:
1981 – "Active faulting and tectonics of Iran" In H.K. Gupta and F.M. Delany (eds). Zagros-Hindukush – Himalaya Geodynamic Evolution.
Geodynamic Series-volume 3 5-32 Am. Geoplys. Union.
29- زمین پیمایی (= نقشه برداری survey).
----------------------------------
این نوشته ی تاریخی_زمین شناسی دکتر مانوئل بربریان را تایپ کردم.
دوستانی که این نوشتار را می خوانند، اگر اشتباهی در آن بود، سپاسگزار
می شوم که آن را گوشزد کنند.
و نیز، متن اصلی این نوشتار را می توانید در اینجا مشاهده بفرمایید.
